موضوع مقاله سیل

سيل

 پديده اي طبيعي است كه جوامع بشري آنرا به عنوان يك واقعه اجتناب ناپذير پذيرفته اند. دسته اي از حوادث طبيعي كه انسان برآنها برچسب (بلاياي طبيعي) زده است همواره و به خودي خود بلا نيستند و آنچه آنها را بلا گردانيده فعل و انفعالات اختراعي ماست.
هيچ محكمه اي نسيم را به كيفرآنكه خانه عنكبوتان را ويران كرده است به عقوبت نمي رساند. آنجا كه بادآسيابها را به گردش درمي آورد محكوم نيست. اگر بشر خود وسكونتگاه واموال خودرا بدون دفاع درمعرض هجوم سيل قرار نمي داداين پديده طبيعي درخاطره بشرچنان تصوير هول انگيزي باقي نمي گذاشت كه در صدر فهرست مخاطرات طبيعي تهديد كننده حيات جمعي قرارگيرد. چرا كه بشر درجايگاهي برتر، همين سيل مخرب را به انرژي وتوليد غذايش تبديل نموده است .
بنابراين بدنام كردن سيل مارا از مسئوليت معاف نمي كند. كدام صاحب نظري است كه نداند تمدن مصر باستان تا چه حد رونق وجلال افسانه اي خودرا مديون طغيانهاي پربركت سيل بوده است . پس برماست كه با بكارگيري اصول علمي وعملي ابنيه واماكن مسكوني واراضي ، جان خودرا برابر سيل وزيانهاي آن مصون داشته يا به حداقل برسانيم.
باتوجه به اينكه رويداد سيل خودناشي از عوامل متعدد طبيعي وغيرطبيعي است مي توان با اعمال اقدامات مديريتي وفني احتمال بروز سيلاب وبه خصوص خسارات واثرات نامطلوب آنرا كاهش داد.
مديريت جامع مهار وكاهش خسارات سيل مجموعه اي از اقدامات سازه اي وغيرسازه اي ويا تلفيقي از آنهاست كه براي جلوگيري وياكاهش ايجادسيلاب درحوضه ها ، جلوگيري وياكاهش بروز طغيان رودخانه ها ومسيل ها وبه خصوص كاهش تلفات وخسارات ناشي از سيلاب انجام مي گيرد.
مديريت مهار سيلاب باكاهش خسارات سيل كوششي است همه جانبه ومتشكل از برنامه ها واقداماتي براي كاهش اثر سيلاب برشرايط اجتماعي واقتصادي كه در سكونتگاه به خصوص درسيلاب دشت ها بنا نهاده شده اند.
متاسفانه تاچندي پيش موضوع سيل ومديريت كاهش خسارات آن چندان مورد مطالعه جدي قرارنمي گرفت وتنها زماني كه سيلابي جاري ميشود واحساسات وعواطف بشري را مي آزارد توجه مسئولين ومتخصصين امور را به خودجلب مي نمود.
بديهي است كه پديده سيل عليرغم همه پيچيدگي هايش قابل بررسي وشناخت بوده ومي توان براي مهار وكاهش خسارات آن وحتي بهره برداري اقتصادي از سيلاب راه حل هاي مناسب را جستجو كرد.
علي رغم اينكه رگبارشهاي شديد وطولاني وذوب سريع برف درتركيب باساير عوامل حوضه اي شناخته شده وناشناخته مي توانند سيلابهاي مهيب را ايجادكنند ولي دربسياري موارد عوامل شناخته شده وبه نظر كم اهميت ناشي از توجه نكردن به پاره اي ازمسايل ساده وآسان سبب بروز وتشديد سيلاب ميگردد لذا نياز به يك برنامه ريزي جدي براي مديريت كاهش خسارات سيل در سطح كشور ضرورت مي يابد.

روشهاي مديريت مهارسيلاب
دوروش عمده مديريت سيلاب يا كاهش خسارات سيل عبارتنداز:
1-روش سازه اي
2-روش غيرسازه اي يا مديريتي

1- روش سازه اي يا ساختاري عبارتنداز:
الف) سازه هايي كه براساس كاهش اوج سيلاب وتقليل خسارت عمل مي كند كه شامل:
-احداث سدهاي مخزني
-انحراف جريان
-حفاظت خاك
ب)سازه هايي كه براساس عدم كاهش اوج سيلاب وتقليل خسارت عمل مي كندكه شامل:
-احداث خاكريزه ها
-ديواره هاي سيل گير
-بهبودوضعيت موجود
روشهاي غيرسازه اي به مجموعه برنامه ها وعمليات كه براي كاهش اثرات زيان بار سيلاب وجلوگيري از گسترش وتشديد آن انجام مي گيرد.
عمليات مديريت كاهش سيلاب را مي توان در پنج دسته كلي زير تقسيم نمود.
2- روشهاي غيرسازه اي يا مديريتي :
-آبخيزداري ومديريت كاربري حوضه ها
-برنامه ريزي ومديريت درمسير رودخانه ها ومسيل ها
-پهنه بندي سيل ومديريت سيلاب دشت ومناطق سيل گير
-پيش بيني وهشدار سيل
-عمليات پيشگيري وحمايتي درمناطق سيل گير

آبخيزداري ومديريت كاربري اراضي:
بررسي فرايند توليد رواناب وسيلاب به خوبي روشن مي سازد كه غير از ويژگيهاي رگبارش ويا ذوب برف وبرخي اختصاصات نسبتا" پايدار حوضه ها ، مي توان در سايرمولفه ها نظير نفوذ ، ظرفيت ذخيره ، تبخير وتعرق ، افزايش زمان متمركز ويا انتقال رواناب تغييراتي رابراي كاهش دبي اوج ويا حجم سيلاب بوجود آورد.
بافرض ثابت بودن ديگر عوامل موثر در بروز سيلاب ، نقش مديريت منابع واراضي وكاربري آنها باتوجه به استعدادها وجهت گيري توليد رواناب كمتر، فرسايش ناچيز وذخيره فراوان آب موثر خواهدبود.
آبخيزداري ومديريت كاربري اراضي در واقع نقش پيشگيري سيلاب را درمحلي كه بارش نازل ميگردد برعهده دارد وتاقبل از تشكيل آبراهه هاي بزرگ وتوليد رواناب ورسوب قابل ملاحظه قاعدتا" با مشكلات وهزينه كمتري قابل كنترل خواهدبود.
عمليات آبخيزداري وكاربري اراضي در واقع همان اقداماتي است كه درحفاظت از آب وخاك با ايجاد پوشش گياهي ويا عمليات سازه اي كوچك ومتوسط در آبراهه ها براي كاهش فرسايش وافزايش وذخيره آب وتلفات آن، افزايش نفوذ پذيري وذخيره ، رطوبت ، افزايش ميزان تبخير وتعرق ، افزايش زمان تمركز ودرنهايت كاهش رواناب وسيلاب وكاهش ومهار خسارات سيل مي گردد.
اين اقدامات به دودسته تقسيم مي شود:
الف) ايجاد وتوسعه پوشش گياهي
ب) افزايش نفوذ بارش وكاهش رواناب
درموقع نزول باران وبرف، بسته به ويژگي هاي توزيع زماني بارش ومقدار وشدت آن درتركيب با پوشش گياهي ، سطح پوشش وشرايط روش آن ، مقداري از آن قبل از رسيدن به سطح زمين وخاك ذخيره شده وسپس به صورت تلفات آبي مجددا" به اتمسفر باز مي گردد.
ميزان اين تلفات درجنگلها بيش از 30 درصد بارش ساليانه ودر محيط هاي خشك ونيمه خشك كه پوشش كم مي باشد. در دوره رويش گياه حدود 10 تا 20 درصد بارش ساليانه برآورد شده است . پوشش لاشبرگ كف جنگل هم قادر به ذخيره بارش به مقدار فراوان بوده كه آنهم به صورت تبخير مستقيم به اتمسفر باز ميگردد وبخشي مهم به تدريج به ذخيره خاك يا رواناب سطحي تبديل مي گردد.
تبخير وتعرق از سطح خاك ، گيتاه وسطح آزاد آب توام با تعرق برگ گياهي تاحدود 90 درصد درافزايش تبخير وتعرق ، افزايش ذخيره رطوبتي ، تغذيه آبهاي زيرزميني ونهايتا" كاهش سيلاب موثراست.
قطع درختان درحوضه هاي كوچك به صورت صددرصدسبب افزايش رواناب ناشي از ذوب برف به ميزان دوبرابر ميشود. عمليات بيولوژيك درآبخيزداري كه شامل كشت نهال ودرختچه ها ويا احياء وتوسعه مراتع از طريق بوته كاري وبذرپاشي نيازمند داشتن اطلاعات كافي از ويژگي هاي گياهان ، ساختمان آنها، ارتفاع ومقاومت بخش هوايي ، عمق ريشه ، تراكم وتوزيع ريشه ها وهمچنين نرخ رشد گياهان درفصل رشد ودرارتباط با مسايل آب وخاك واثرات متقابل آنها مي باشند انتخاب گونه گياهي سازگار وسريع الرشد براي شرايط اقليمي وخاك مختلف ودر مكانهاي مناسب براي استقرار اوليه آنها از اهميت ويژه اي درعمليات آبخيزداري برخورداراست .
اماقسمت دوم مسئله مديريت آبخيزداري يعني افزايش نفوذ بارش وكاهش رواناب است .
يكي از مهمترين عملكردهاي عمليات آبخيزداري افزايش ميزان نفوذ وكاهش سرعت رواناب سطحي توام با حفظ آب وخاك درسطح حوضه مي باشد. مديريت صحيح اراضي از جمله رعايت اصول درست وعلمي كشاورزي در اراضي شيبدار ومتناسب باعمق وحاصلخيزي خاك توام با انتخاب گونه يا گونه هاي مناسب وسازگار نقش بسيار مفيد ومثبتي در افزايش ميزان خلل وفرج ، ..... نفوذ ، كاهش سرعت رواناب سطحي وآبراهه اي دارد. از جمله اين عمليات مي توان به كشت نواري ودرجهت عمود برشيب دامنه ها، رعايت حدود شيب مناسب براي انواع زراعت ها وهمچنين تناوب زراعي را برشمرد.
عمليات بيولوژيك همگام با عمليات مكانيكي سازه اي آبخيزداري نظير بانكت بندي ، تراس بندي وساير روشهاي ذخيره نزولات در دامنه ها واحداث بندهاي اصلاحي وحفاظتي درآبراهه ها تاثير چشم گيري درافزايش نفوذ وكاهش سرعت جريانهاي سطحي وآبراهه اي به خصوص در سيلابهاي كوچك ومتوسط وبا تكرارهاي فراوان دارد.
استفاده از روشهاي تلفيقي كشاورزي – جنگلكاري به عنوان يك روش مديريتي جامع حوضه هاي آبخيز علاوه بر اثرات ارزنده دركاهش پديده اوج سيلاب ورسوب دهي حوضه ، يك روش پذيرفته واقتصادي ازسوي آبخيز نشينان تلقي ميگردد.

1-برنامه ريزي ومديريت در مسير رودخانه ها ومسيلها :
عمليات مهندسي رودخانه ومهار سيلاب اعم از روش هاي مستقيم (احداث خاكريز وديواره سيل بند، سدهاي مخزن وسدهاي تاخير) وروشهاي غيرمستقيم (انحراف سيلاب بهسازي واصلاح رودخانه ومسيلها وسيستم هاي تخليه آبهاي سطحي وزهكشي) بدون برنامه ريزي ومديريت مستمر كافي نبوده وممكنست پس از گذشت زمان اثرات موردانتظار آنها در طراحي كاسته شده ودر بعضي موارد موجب افزايش وتشديد خسارات وتلفات مي شود. از اين رو ضرورت دارد اقدامات زير در قالب مديريت وبرنامه ريزي مسير رودخانه ها ومسيل ها انجام شود.
الف) تملك دارايي ها وپاكسازي مسيل راه: پاكسازي سيلراه درمناطق بحراني وخطرآفرين فراهم نمودن ظرفيت كافي براي عبور سيلاب از جمله ضرورياتي است كه هميشه بايد در برنامه هاي مديريت كاهش سيل مورد توجه قرار گيرد. شناسايي موانع درمسير رودخانه ها ومسيلها ازقبل پل ها وآبگذرهاي احداث شده يا طراحي نامناسب ، تجاوز به حريم رودخانه ها واحداث ساختمان وتاسيسات مختلف آبگيري ويا هر نوع تغييرات كه منجر به كاهش ظرفيت عبور سيلراه مي گردد. اين امكان رافراهم مي ساز تا جهت اصلاح ويا پاكسازي آنها برنامه ريزي ومديريت جدي انجام گيرد.
جابجايي وانتقال ساختمانها ، سكوتنگاهها از مسير رودخانه ها ومسيلها به مناطق امن ودوراز خطر ازجمله مواردي است كه درازمدت منافع اقتصادي، اجتماعي وزيست محيطي مفيدي به همراه دارد.
اما بدليل هزينه هاي هنگفت براي خريداماكن وابنيه وجابجايي چندان با استقبال تصميم گيران ومسئولين روبرونبوده است . از سوي ديگر اين روش ممكن است سبب برهم خوردن شرايط اجتماعي وكسب وكار وفعاليتهاي وابسته به آن گردد. بنابراين لازم است با برنامه ريزي ومديريت دقيق نسبت به طرح مسئله وروشن نمودن موضوع اقدانات بايسته انجام پذيرد.
به عقيده متخصصين امر سامان دهي رودخانه ها ومهار سيلاب اغلب سيلابهايي كه درمحيطهاي شهري وصنعتي وتجاري در سالهاي اخير رخ داده ناشي از مسدود شدن يا تنگ شدن مسير عبور سيلابها بوده است .
ب) انجام بازديدهاي ضروري وشناسايي نقاط آسيب پذير: از نكات بسيار مهم دراين بخش كنترل ونظارت رودخانه ها ومسيلها قبل از فصل سيلابي وشناسايي نقاط آسيب پذير به خصوص در شهرها ، روستاها وجاده هاي ارتباطي باتوجه به آمار واطلاعات ريزش هاي جوي وجريانهاي سيلابي ومحدوده وقوع آنها مي باشد.
دراين راستا درقالب برنامه ريزي ومديريت مدرن توسط ارگانهاي شهرداري ، جهاد كشاورزي ، امورآب ، راه وترابري وساير دستگاههاي مرتبط در محدوده وظايف ، مسئوليت وعمليات پاكسازي وآزادسازي بستر وشرايط عبور سيلاب را دربستر طبيعي فراهم كنند . حتي بعداز سيلاب مطالعه روند فروكش ومكانيزم آن اهميت بازديدها را محرز مي سازد.
ج) نظارت بر اقدامات رودخانه اي : تدوين برنامه نظارتي بركليه اقدامات رودخانه اي درمسير آبراهه ها وايجاد هماهنگي بين دستگاههاي مختلف اجرايي ورعايت ضوابط ومسايل فني مربوط به تاسيسات وسازه هاي آبي وهمچنين برداشت مصالح دربستر بسيار ضروري است .

3-پهنه بندي سيل ومديريت مناطق سيل گير وسيلابدشت:
پهنه بندي خطر سيل در واقع ابزار اساسي براي مديريت كاهش خطرات سيل مي باشد پهنه بندي
مي تواند وسيله اي قانوني در دست دولت براي كنترل ومديريت كاربري اراضي وبرنام هاي توسعه توام با كاهش خطرات سيل وحفاظت محيط زيست باشد. درمرحله اول براي پهنه بندي خطر سيل با يد عوامل موثر دربروز سيلاب وتشديد آن شناسايي آنها ودر مرحله بعد شناخت ويژگي هاي سيلاب وميزان آسيب پذيري اراضي وتاسيسات مي باشد.
پهنه بندي مستلزم گروه بندي سيلابدشت از نظر آسيب پذيري وگروه بندي مجموعه عمليات وفعاليتهاي عمران وتوسعه اي متناسب با استعداد اراضي است .

4-پيش بيني وهشدار سيل:
پيش بيني سيلاب شامل برآورد جريان سيلابي بويژه تراز سطح آب سيلاب، زمان وقوع وتداوم سيلاب در يك نقطه معين از رودخانه دراثر يك رويدادبارش يا ذوب برف مي باشد. هشدار سيل هم عبارت است از انتشار خبر وقوع وچگونگي يك سيلاب درآينده اي نزديك ودرنقطه معيني از حوضه يا رودخانه است براي انجام يك هشدار باارزش وموثر نياز به پيش بيني به موقع ودقيق سيل توام با آموزش همگاني براي نوع اقدامات لازم در زمان هشدار مي باشد.
اثرات پيش بيني وهشدار سيل دركاهش خطرات وخسارات بستگي به عوامل زير دارد:
1-زمان هشدار وفاصله زماني موثر تاوقوع سيل، كه هرچه اين فاصله زماني بيشتر باشد ومردم فرصت بيشتري براي انجام اقدامات حفاظتي وحمايتي ويا جابجايي اموالشان از منطقه خطر دارند.
2-ميزان آگاهي عمومي ازموضوع سيل وآشنايي مردم از روشهاي مقابله با سيلاب وفرار از آن
3-درستي واعتبار پيش بيني انجام شده واعتماد مسئولان ومردم به پيامهاي هشداردهنده .
انتخاب يك روش مناسب براي پيش بيني وهشدار سيل هم بستگي به موارد زير دارد:
1-نوع سيلاب
2-ميزان وگسترش خدمات در پيش بيني سيلاب كه شامل:
-شبكه هاي ديده باني وبازرسي
-امكانات عمل آوري اطلاعات وايجاد ارتباط تلفني
-طول دوره آماري وكيفيت داده هاي جمع آوري شده

3- وجود اشخاص آموزش ديده وبا تجربه
به طور كلي براي ايجاديك سيستم پيش بيني وهشدار سيل اقدامات زير بايد صورت پذيرد.
1-جمع آوري داده هاي هواشناسي وآبشناسي
2-انتقال داده ها به مراكز عمل آوري اطلاعات وپردازش داده ها
3-پيش بيني هاي هواشناسي
4-تهيه يك مدل براي پيش بيني
5-تهيه وتدارك سيستم هشدار سيل
6-سيستم اطلاع رساني وانتشار خبر(هشدار)
7-سيستم دريافت خبر هشدارسيل توسط مردم
8-بازخورد پاسخ مردم به سيستم هشدار سيل

5-اقدامات پيشگيري وحمايتي در مناطق سيل گير:
براي اين منظور ودرمواقعي كه وقوع سيلاب اجتناب ناپذيراست اقدامات زيرلازم وضروري است .
الف) تخليه اماكن:
درزمان وقوع سيل براي كاهش خسارات جاني ومالي به صورت سريع اقدام به تخليه مردم واموالشان از مناطق آسيب ديده ميشود. رمز موفقيت دريك برنامه تخليه بي شك وجود يك سيستم موثر هشدار ميباشد .

ب) كمك رساني به سيل زدگان:
كمك دولت براي سيل زدگان معمولا" در قالب برنامه هاي بلاياي طبيعي درايران تحت نام حوادث غيرمترقبه انجام مي گيرد. هدف اصلي از اين برنامه ها فراهم ساختن كمك هاي فوري به آسيب ديدگان كه نياز به تعميرخانه هايشان وجايگزيني وسايل ضروري زندگي مي باشد.
كمك به سيل زدگان مي تواند به صورت پرداخت حق بيمه وكمك هاي جزئي براي كاهش اثرات نامطلوب رويداد سيل درآينده باشد. تشويق مردم به جمع آوري اعانه براي كمك به سيل زدگان هم مورد توجه قرارمي گيرد.

ج) دفع سيلاب از ساختمانها:
براي جلوگيري از ورود آب به داخل ساختمانها وتاسيسات ايجاد عمليات ضدسيل، ايجاد مانع يا سپر وشمع كوبي، ديواركشي وحتي كيسه هاي شني وخاكي وغيره ضروري مي باشد.

د) همسازي يا سازگاري با سيل:
واژه همسازي يا سازگاري با سيل به اين معني است كه دريك منطقه مردم وحتي دستگاههاي دولتي وغيردولتي فعاليتهاي خودرا باقبول وقوع سيلابهاي اجتناب ناپذير هماهنگ نموده اند. دراين مناطق با علم وآگاهي از وقوع سيل هايي كه در گذشته اتفاق افتاده واطلاع از ارتفاع آبي كه اراضي را فرا گرفته اماكن وتاسيسات وحتي مزارع وباغات خودرا در سطحي فراتر از آن ايجاد ميكنند وامكاناتي براي جلوگيري از سيل احتمالي انجام مي دهند مانند ديوارحفاظتي وغيره وحتي از كشت وكار دراراضي پرخطر خودداري نموده وحتي آن را محدود به دوره هايي كه احتمال وقوع سيل كمتر است
نموده اند.

ح) افزايش آگاهي وآموزش همگاني :
آگاهي هاي مردم به مسايل مربوط به سيل وميزان اطلاعات آنها از عواقب وپيامدهاي سيل در روشهاي مقابله با آن بسيار ارزنده ودركاهش خطرات وخسارت سيل نقش به سزايي دارد.

خ) بيمه سيل:
روش كلي بيمه ملي سيل اين است كه باتعيين خطر سيل وتشخيص مسئوليت مردم ساكن در سيلاب دشت در روند رويداد سيل بتواند هزينه هاي زندگي وبهره برداري درچنين مناطقي را با جلب مشاركت مردم تامين شود